Communicatie bij doofblindheid, een beperking in horen én zien

Voorbeeld van communiceren

Allereerst is het altijd belangrijk om te kijken naar wat er wèl mogelijk is. Dus wat kunt u doen als iemand u niet kan horen? U laat het zien of pakt pen en papier om op te schrijven wat de bedoeling is. Bijvoorbeeld de vraag: wilt u iets drinken? U laat een kopje zien, zet een vragend gezicht op, wijst naar de koffiekan en de theekan en vervolgens schenkt u de keuze in en geeft het kopje aan.

Voor mensen die slechthorend/doof én slechtziend/blind (doofblind) zijn, is dit niet voldoende. Het kopje, de veranderingen in uw gezicht en de koffie- of theekan zijn niet (goed) zichtbaar. U kunt ook niet vertellen wat de bedoeling is. De communicatie vraagt om nabijheid en de inzet van een zintuig wat meestal niet zo vanzelfsprekend wordt gebruikt: de tast. Dit is tactiele communicatie. Er moet een vorm van communiceren gevonden worden die allebei de gesprekspartners kunnen waarnemen én begrijpen.

Begrijpen en begrepen worden

De actie van de één (de zender) leidt tot een reactie bij de ander (de ontvanger) en vervolgens weer tot een nieuwe actie. Als beiden de communicatievorm of taal goed beheersen, leiden de acties tot passende, goede of gewenste reacties. Past de vorm of taal niet goed, dan gaat er iets mis in de communicatie. We voelen ons niet (goed) begrepen, we merken dat de boodschap niet overkomt, we bereiken  niet wat we willen.

Er zijn eenvoudige oplossingen maar ook systemen die meer (voor-)kennis vragen. Hulpmiddelen of materialen bieden ondersteuning bij de communicatie. U kunt met (voelbare) gebaren werken als beiden dit snappen. Een andere optie is met de vinger (blok)letters in de handpalm ‘schrijven’. Zo zijn er diverse mogelijkheden om samen met iemand die niet (goed) hoort en niet (goed) ziet toch informatie uit te wisselen.

Ondersteunde communicatie

Hulpmiddelen die zorgen dat de communicatie beter verloopt, zorgen ervoor dat de communicatie wordt ondersteund. ISAAC-NF is de Nederlands/Vlaamse afdeling van de ISAAC; de International Society of Argumentatieve and Alternative Communication, vrij vertaald “de internationale gemeenschap voor ondersteunde communicatie”. Zij geven het volgende aan:

“Ondersteunde communicatie (OC) omvat alle strategieën, communicatievormen en hulpmiddelen waardoor het overbrengen van een boodschap ondersteund of op een andere manier geuit kan worden indien iemand zich via spraak (nog) niet voldoende kan uitdrukken of wanneer iemand gesproken taal (nog) niet voldoende begrijpt.

OC, in het Engels beschreven als Augmentative and Alternative Communication (AAC), betekent dat alle mogelijke communicatievormen en middelen worden ingezet om (nog resterende) communicatieve vaardigheden van mensen te optimaliseren. Denk hierbij aan de inzet van:

• (Eenvoudige) gebaren
• Verwijzende voorwerpen
• Lichaamstaal
• Pictogrammen
• Geschreven woorden of letters
• OC-hulpmiddelen als spraakcomputers en communicatieboeken

 Hulpmiddelen bij het communiceren kunnen eenvoudige materialen of apparaten zijn (low-tech) of meer geavanceerde apparaten, zoals (spraak-) computers (high-tech)”
Bron: Ondersteunende communicatie op isaac-nf.nl  

Communicatietechnieken

• Het maken van blokletters in de hand is een zeer universele vorm van communicatie met doofblinden, omdat het gebruik maakt van gewone schrijfletters. Bijna alle doofblinden zijn bekend met dit systeem. Daarnaast is het ook voor mensen die geen ervaring hebben met doofblinden eenvoudig te leren. 
• Bij vingerspelling in de lucht of in de hand worden de letters in de lucht of in de handpalm van de doofblinde gevormd. De doofblinde moet beschikken over voldoende tastzin. Bij vingerspelling in de lucht, zal er voldoende restvisus moeten zijn. Vingerspelling vraagt een grote inspanning. Het tempo ligt laag bij deze techniek. 
• Bij het lormschrift worden strepen en punten die overeenkomen met letters in de linkerhandpalm van de doofblinde gevormd. Deze techniek is erg inspannend, maar maakt een hoog gesprekstempo mogelijk. 
• Bij vierhandengebarentaal legt de doofblinde zijn linkerhand op de rechterhand van zijn gesprekspartner en andersom. Deze techniek is vooral bruikbaar bij personen die kennis hebben van gebarentaal. Bij vierhandengebarentaal wordt gebarentaal gebruikt die ook mensen met een gehoorbeperking hanteren. Het grote voordeel van deze techniek is dat interactie mogelijk wordt en dat emoties doorgegeven kunnen worden omdat je continu met elkaar in contact bent.

Welke communicatievorm of hulpmiddel?

Om tot de juiste communicatievorm of het juiste hulpmiddel te komen, zijn een aantal vragen belangrijk:

• Wat kan worden waargenomen? Kan iemand zien, horen, voelen, ruiken, proeven? Zijn er onderzoeksgegevens?
• Hoe kan worden waargenomen? Zijn er aanpassingen nodig om goed te kunnen waarnemen? Bijvoorbeeld een goede stoel, een bril, voldoende licht en contrast.
• Wat kan worden begrepen? Begrijpt iemand alleen wat er op dit moment gebeurt? Begrijpt iemand dat een boodschap kan gaan over een ander moment; gisteren, straks, morgen of volgend jaar? Kan iemand symbolen gaan begrijpen (tekeningen, voelbare tekens, geschreven taal)?
• Wat kan men zelf doen om een initiatief te nemen? Kan iemand goed bewegen, iets vastpakken, …?
• Welke woordenschat is passend?
• Is spraakuitvoer helpend? 

Praktische vragen

Bij de keuze voor een hulpmiddel is ook van belang om goed na te denken over de praktische voorwaarden.

• Waar wil je het voor gebruiken?
• Hoe groot mag het zijn?
• Hoe zwaar mag het zijn?
• Moet je op kunnen nemen?
• Welke symbolen kunnen worden ingezet?
• Enz.

Het is ook van belang om te kijken naar de redenen om een hulpmiddel in te zetten. Hulpmiddelen ondersteunen namelijk verschillende soorten communicatiefuncties: hulp vragen, ervaring delen, gevoelens uiten, etc. Zie hiervoor de leidraad ondersteunende functies (ISAAC-NF.nl).

Om meer duidelijkheid te krijgen over wat iemand begrijpt en welke vorm daarbij het beste aansluit, kan er communicatie-onderzoek worden gedaan door een logopedist. Wanneer duidelijk is hoe en op welk communicatieniveau iemand betekenis kan geven, kan gerichter naar passende hulpmiddelen worden gekeken. Bij de uiteindelijk keuze voor een hulpmiddel kunt u ook een logopedist of communicatiedeskundige inschakelen. (DB-connect.nl)

Communicatie hulpmiddelen bij doofblindheid

Voor personen met beperkingen in horen én zien is tactiele communicatie een belangrijke communicatievorm, er staan meerdere (communicatie)hulpmiddelen op de Hulpmiddelenwijzer, bijvoorbeeld:

• Swellpaper
• Aanwijsboek (op maat te maken met visuele aanpassingen)
• Communicator
• Braillepapier
• Brailleleesregel
• Enz.

Deze pagina over Hulpmiddelen bij communicatie is onderdeel van de informatiepagina over Hulpmiddelen bij Doofblindheid. Lees ook de pagina over Apps bij Doofblindheid of de pagina over Tips voor communicatie met mensen die een beperking hebben in horen én zien.

Informatie

• Middelen en methoden communicatie en ondersteuningsplan van Buro Opaal.nl (interactieve pdf)
• Leidraad Ondersteunde Communicatie van ISAAC-NF.(pdf)

Over deze pagina

De inhoud van deze pagina, de informatiepagina en de afzonderlijke pagina’s van de diverse hulpmiddelen zijn tot stand gekomen door samenwerking met Deelkracht. Binnen dit project werken onderzoekers, professionals en ervaringsdeskundigen samen aan één einddoel: een samenleving die ook met een zintuiglijke beperking toegankelijk is. Met elkaar voeren wij het door ZonMw erkende meerjarig deelsector plan uit. Deze pagina over communicatie valt onder het project Inzicht in Hulpmiddelen (2022)